Τι σημαίνει όμως tango ως «πρόταση ζωής»;
Είναι μουσική; Είναι χορός; Είναι μελαγχολία; Είναι ερωτική έκφραση; Είναι αργεντίνικο ή είναι παγκόσμιο; Είναι πάθος ή είναι μίμηση πάθους;
Σάββατο βράδυ βρέθηκα στο Θέατρο Badminton. Πιο πολύ και από την (πολύ καλή) παράσταση του «Tango Pasion» μου έμεινε ένας καταιγισμός σκέψεων, συνειρμών, εικόνων και προσωπικών βιωμάτων που με κατέκλυζαν για το tango παρακολουθώντας τις χορογραφίες του Hector Zaraspe (δασκάλου του Νουρέγιεφ και της Φοντέιν) και ακούγοντας το εξαίσιο Sexteto Stazo Mayor.
Συζητώντας αργότερα με την παρέα με την οποία παρακολουθήσαμε μαζί την παράσταση, διαπίστωσα για πολλοστή φορά πως είναι δύσκολο να βρεις ανάμεσα σε ένα οποιοδήποτε τυχαίο δείγμα ανθρώπων ομοφωνία για το τι είναι το tango.
Είναι μουσική; Είναι χορός; Είναι μελαγχολία; Είναι ερωτική έκφραση; Είναι αργεντίνικο ή είναι παγκόσμιο; Είναι πάθος ή είναι μίμηση πάθους;
Με αυτά τα ερωτήματα να τίθενται μεταξύ τυρού και αχλαδιού, συνειδητοποίησα πως ουδέποτε αντιμετώπισα το tango ως χορό και μόνο, ως μουσική και μόνο ή ως στίχο και μόνο. Ίσα ίσα, ήταν -και είναι- για μένα μια «ολοκληρωτική» τέχνη, μια βαθιά «φιλοσοφία», σε βαθμό τέτοιο που να αποτελεί πρόταση για στάση ζωής, όπως πολλά χρόνια μετά έγινε το ροκ.
Τι σημαίνει όμως tango ως «πρόταση ζωής»;
Κατ΄ αρχήν, το tango είναι μια ευκαιρία να διαλογιστεί κάποιος ως προς το πώς προσδιορίζει την σχέση του με τον υπόλοιπο κόσμο.
Ο συγκεκριμένος χορός χαρακτηρίζεται από σημαντικές διαφορές από όλους τους άλλους. Πρώτα απ΄ όλα, είναι απαλλαγμένος από τις συμβάσεις της «κοινότητας».
Δεν είναι χορός της υπαίθρου, αλλά ένας αστικός χορός, ο οποίος γεννήθηκε στο λιμάνι ανάμεσα στον υπόκοσμο, στους απόκληρους, στους μαχαιροβγάλτες, στους μόνιμους θαμώνες των πορνείων, στους μετανάστες από την Σικελία, τη Συρία, τη Γαλλία, την Ισπανία, την Ελλάδα… Εύλογα λοιπόν, ως χορός είναι απαλλαγμένος από τις υποχρεώσεις της «δημοτικής» συλλογικότητας……
…….Το tango, αντίθετα, είναι ένας χορός για τον χορευτή και την παρτενέρ του. Για κανέναν άλλον. Δεν είναι για επίδειξη. Είναι μια μυσταγωγία για δύο όπου δίνεται η ευκαιρία να συντηρείται το παιχνίδι της αμοιβαίας γοητείας, εξ ου και το σαγηνευτικό έντονο μακιγιάζ, τα σχιστά φορέματα, τα μίνι, η μπριγιαντίνη, το κοστούμι, το γιλέκο…
Το tango δεν είναι χορός για ανέραστους. Ακόμη και όταν αρχικά χορευόταν κυρίως μεταξύ ανδρών, αυτό συνέβαινε διότι στο τέλος του 19ου αιώνα, στο Buenos Aires έφθαναν τόσοι πολλοί μετανάστες που σε συνοικίες ολόκληρες ήταν δύσκολο να βρεις αναλογία γυναικών – ανδρών καλύτερη από το 3:1. Και όμως, χόρευαν για να εξασκηθούν για να χορέψουν είτε με τα «κορίτσια της μαντάμ» είτε με οποιοδήποτε θηλυκό της «μη αποδεκτής» κοινωνίας της εποχής.
Οι κινήσεις, τα βήματα, οι φιγούρες είναι πρωτίστως ερωτικά και δευτερευόντως σεξουαλικά (και όχι το αντίστροφο όπως από πολλούς πιστεύεται, κάτι που έχει να κάνει και με τον απόηχο παλαιών προκαταλήψεων).
Ένα ζευγάρι χορευτών είναι σαν ένα σώμα με 4 πόδια. Τα δύο σώματα είναι σαν ενωμένα από τη μέση και πάνω, με το αριστερό χέρι του άντρα να κρατά στο στήθος του τη γυναίκα και με κομψότητα να αποφεύγει το δίπλωμα του αριστερού αγκώνα όταν της κρατά το δεξί χέρι (ακριβώς όπως επιτάσσει το savoir vivre να αποφεύγει ο αγκώνας να ακουμπά στο τραπέζι την ώρα του φαγητού (ώστε και να είναι καλύτερη η σωματική επικοινωνία, χωρίς δηλαδή τη μεσολάβηση «εμποδίου» αλλά και να μην παρεμποδίζονται και τα άλλα ζευγάρια). Ταυτόχρονα, τα πόδια μπορούν να κάνουν διαφορετικές φιγούρες και με διαφορετικούς ρυθμούς. Αυτό ακριβώς το σημείο είναι και η βαθύτερη ουσία της σχέσης ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Το πνευματικό και το συναισθηματικό μέρος (το άνω μέρος του σώματος) προϋποθέτει κοινούς κώδικες ενώ η λίμπιντο, ο σεξουαλισμός (κάτω μέρος του σώματος) έχει άλλους κώδικες, άλλους ρυθμούς ανάμεσα σε γυναίκα και άνδρα που μπορούν κάλλιστα να τους κρατούν ο καθένας τους, όμως αρμονικά για να «δένουν» και να υπάρχει το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Είναι κατανοητό πως τόσο αυτό όσο και το ότι υπάρχει έντονη σωματική επαφή σημαίνει πως όσο περισσότερο και όσο «καλύτερα» γνωρίζεται ένα ζευγάρι, τόσο εντυπωσιακότερο το αποτέλεσμα. Θυμάμαι μια δασκάλα χορού που είχα γνωρίσει στο Buenos Aires η οποία μου έλεγε πως μπορούσε να καταλάβει όχι απλώς αν ένα ζευγάρι που χόρευε tango ήταν καιρό μαζί ή πόσο ερωτευμένο ήταν, αλλά ακόμη και… αν είχε μέλλον!
Στο tango, εξασκείται το ζευγάρι να έρχεται κοντά χωρίς να σμίγει ολοκληρωτικά. Έχω διαβάσει και ακούσει «άπειρες φορές» το κλισέ περί «dirty dancing». Πρόκειται για απόλυτη ημιμάθεια. Απουσιάζει το στοιχείο του «dirty dancing» διότι απλούστατα απουσιάζει στο κάτω μέρος η σωματική επαφή του άνω μέρους του σώματος (απαραίτητο στοιχείο στο «dirty dancing») και αυτή απλώς υπονοείται (π.χ. στο πέρασμα του αριστερού ποδιού της γυναίκας ανάμεσα στα πόδια του άντρα, η το δίπλωμα του δεξιού ποδιού της γύρω από την μέση του. Σε κάθε περίπτωση όμως, έχουμε ένα κώδικα μίμησης και τίποτε περισσότεροo. Σε μια εποχή όπου οι μισές γυναίκες κλαίγονται πως δεν υπάρχουν πια άνδρες και οι μισοί άνδρες πως οι γυναίκες έχουν χάσει τη θηλυκότητά τους, το tango παραμένει ένας χορός με σαφώς διακριτούς ρόλους. Ο άνδρας κατευθύνει, τα βήματά του πάνε μπροστά (μια στάση επιθετική όχι στην παρτενέρ αλλά στη ζωή) και ταυτόχρονα παρακολουθεί διαρκώς τη στάση της παρτενέρ για να διαβάσει ποια θα είναι η επόμενη κίνησή του. Διότι, στο tango η επόμενη κίνηση δεν αποφασίζεται αυθαίρετα από τον άνδρα, αλλά πρέπει να ξέρει να διαβάζει τα όρια, την αντοχή και τις δεξιότητες της παρτενέρ. Αν αυτό συνέβαινε στην καθημερινή ζωή των ζευγαριών, οι απογοητεύσεις ανδρών και γυναικών, θα ήταν κατά πολύ λιγότερες, εις πείσμα των (αναγκαστικά θα χρησιμοποιήσω για 2η φορά τον ίδιο χαρακτηρισμό) «ημιμαθών» που ταυτίζουν το tango με το «machismo».
Για να πάμε σε άλλα εύκολα γνωρίσματα, τα «εξωτερικά», έχω δει λαϊκούς ανθρώπους να χορεύουν tango σε οικογενειακή γιορτή στην αυλή του σπιτιού τους στο Buenos Aires, παρέες να βγαίνουν για βράδυ σε μιλονγκερίες του Montevideo, μια φορά μάλιστα είδα έναν «άνθρωπο του λιμανιού» (δεν μπορώ να βρω καταλληλότερο όρο…) να το χορεύει μόνος του, παίζοντας με το στόμα τους μουσική και ήταν σαν έβλεπα ένα πολύ κομψό, ένα πολύ χαριτωμένο, αλλά εξίσου βαρύ –αν όχι και πιο… «βουνό» ζεϊμπέκικο.
Κοινός παρονομαστής για όλους αυτούς ήταν ένας: το κομψό ντύσιμο. Όλοι, μα όλοι, φορούσαν «τα καλά τους». Είτε σε tango του δρόμου είτε σε σώου ανάλογα του Tango Pasion που είδα χθες το βράδυ. Μέχρι και ο «άνθρωπος του λιμανιού» φορούσε κλασικό πουκάμισο και σακάκι.
Θυμάμαι σε μια τανγκερία που είχα επισκεφθεί στο Buenos Aires πάνω στη μεγάλη οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει πριν 7,5 χρόνια. Δύο κυρίες μεγάλης ηλικίας, θύματα και αυτές της αδιέξοδης πολιτικής του ΔΝΤ στη χώρα τους, μετρούσαν κέρματα για να παραγγείλουν μια coca cola. Και όμως, ήταν ντυμένες «στην τρίχα». Όχι με ακριβά «επώνυμα» ρούχα, αλλά με καλαισθησία και επιμέλεια. Άλλωστε, όσοι σκεπτόμαστε προσωπικότητες του tango ξεκινάμε από την «ατσαλάκωτη» φιγούρα του μεγάλου Carlos Gadrel. Και όμως, το ίδιο «ατσαλάκωτοι» ήταν και όλοι αυτοί οι τύποι που γαλούχησαν το tango πριν 12 – 13 δεκαετίες: υπόκοσμος, απόκληροι, μαχαιροβγάλτες, μόνιμοι θαμώνες πορνείων. Ζητούμενο, να γοητεύσεις την ίδια τη ζωή και αν πάλι είναι να μελαγχολήσεις, τότε κάνε το με αξιοπρέπεια……
Άλλωστε, σχεδόν όλοι οι ορισμοί περί tango, όσο διαφορετικοί και αν είναι μεταξύ τους, σε αυτό συντείνουν:
« un pensamiento triste que se baila » («μια θλιμμένη σκέψη που μπορεί να χορευτεί» όπως έλεγε ο Enrique Santos Discépolo ή και « un romance en tres minutos » ενώ όπως έλεγε ο Zaraspe, « El Tango es una terapia para el amor », εννοώντας πως το tango είναι το αντίδοτο στα βάσανα του έρωτα.
Ένα άλλο στοιχείο είναι η πολυπολιτισμικότητά των ριζών του. Παρότι θεωρείται μουσική του Buenos Aires, είναι επηρεασμένο έστω και ελάχιστα από τα λαϊκά τραγούδια και χορούς της αργεντίνικης πάμπας, κουβαλούσε ως υβρίδιο «μαύρους ήχους (από Κούβα μέχρι Βραζιλία) αλλά και ανδαλουσιανά ακούσματα που ίσως σε κάποιους αρχικά να θύμιζαν μέχρι και φλαμένκο, εισήγαγε το γερμανικό μπαντονεόν, ενώ αργότερα, την εποχή του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν τα αμερικανικά πολεμικά πλοία που ανεφοδιάζονταν στο Buenos Aires πριν συνεχίσουν για Ευρώπη, «ξεφόρτωναν» ναύτες στο λιμάνι για να ξεσαλώσουν πριν πολεμήσουν, δέχτηκε μέχρι και επιρροές από μπλουζ. Παρότι αργεντίνικο προϊόν, κουβαλά επιρροές από 4 ηπείρους!
Πολιτικά, τo tango απηχούσε το πεζοδρόμιο. Υπήρξαν πολύ μεγάλα ονόματα που τάχθηκαν με τον Περονισμό, όπως ο Discepolo ή ήταν κομμουνιστές όπως ο Osvaldo Pugliese ο οποίος τελούσε στα περισσότερα από τα 90 χρόνια της ζωής του υπό διωγμό αλλά τον έσωζε ο θαυμασμός των διωκτών του για την μεγάλη αξία του (κάποτε ο Peron του είχε ζητήσει συγνώμη που είχε στείλει εναντίον του Pugliese περονιστές συνδικαλιστές με σκοπό να τον τρομάξουν βυθίζοντας τη βάρκα του πριν τον σώσουν οι ίδιοι).
Στους στίχους του tango δεν υπάρχουν «νοικοκυραίοι». Έχω ακούσει πολλές φορές να λένε διάφοροι «τι ωραίο ερωτικό τραγούδι» για το «Por una Caneza», επειδή λόγου χάριν το άκουσαν στο «άρωμα γυναίκας», άντε όμως να το απομυθοποιήσεις το συγκεκριμένο αριστούργημα λέγοντάς τους πως οι στίχου του μόνο μεταφορικά είναι ερωτικοί, επί λέξει αναφέρονται σε μια… ιπποδρομία!.
Στο tango δεν υπάρχει αθωότητα. Δεν υπάρχει παιδικότητα. Δεν υπάρχει αγνότητα. Βρίσκεται στην «λάθος» πλευρά («είμαι ένας περιπλανώμενος που βρίσκεται στη λάθος πλευρά της ζωής έλεγε ο Enrique Cadicamo). Όλοι είναι βουτηγμένοι στην βρωμιά. Κι ο παπάς κι ο τεχνίτης που έλεγε ο Discepolo στο «Camabalache» («Παλιατζίδικο»). Στον έρωτα, η ίδια απαισιοδοξία. Στην πολιτική, επίσης. Το tango έχει κυνισμό ανάμικτο με μελαγχολία και ανάμεσα σε αυτά τα δύο καλείσαι να ισορροπήσεις. Συναισθήματα, βιώματα, καταστάσεις, άσχετες με τους περισσότερους που δηλώνουν λάτρεις του tango και στέκονται μόνο στον χορό, μόνο στη μουσική ή μόνο στα σκηνικά και στα σχιστά φορέματα…
Προσωπικά, θα έλεγα πως το tango είναι σαν τον Κένταυρο (άνθρωπος, με σοβαρό πρόσωπο, διάνοια και συναίσθημα από τη μέση και πάνω και «άλογο», με ζωτικότητα 4 ποδιών, από τη μέση και κάτω…) ή κάτι σαν διαλογισμός πάνω στην τέχνη της έλξης (προσωποποίηση του οποίου ήταν ο Carlos Gardel) και της ικανότητας να παραμένεις (συνήθως με όχημα τον έρωτα) άνθρωπος μέσα σε ένα περιβάλλον λάσπης, σαν τους δρόμους της συνοικίας Maldonado με τους μαχαιροβγάλτες που έλεγε και ο Jorge Luis Borges στο « Alquien le dice al Tango » το οποίο μελοποίησε ο Astor Piazzola…
